Folengo, Teofilo Mantova 1491 - Campese [Bassano del Grappa] 1544, agiomachia, agiomachia agiom. agiomachia (A. Rafanelli, 1898-1902)

¹
Venerat a claris dominantem rebus ad urbem
Moenibus Antiochi cui claudere limen Olympi,
Et reserare datum (nova vis) divinitus, heros.
Hic, ubi tartareis ad veras cultibus aras
5Dimovit multos, et puris abluit undis,
Lucra inhians maiora, pium compellat alumnum,
Finibus a patriis vestigia cara secutum,
Si galilaeus erat. "quid spectas pergama celsa
Haec (ait) et latiis frustra teris otia terris?
10Vade, salutiferae felix digressus obito
Credulitatis opus, magni incrementa tonantis
Perquirens late, nostrae sub imagine formae,
Atque palaestinis errantem humanitus arvis
Ipsemet hausisti quem quondam, et mira patrantem.
15Prima paludosae tibi sunt lustranda Ravennae
Moenia, primus ibi palans per devia pastor
Coge pecus, laesum stygiorum fraude luporurum."
Haec ubi dicta dedit, patrium suspexit Olympum,
Ac venerata tenens sublata tempora dextra,
20Sedulus afflatus divini devocat ignes,
Et superos orat, nutantia coepta secundent.
His simul aetherias concepit pectore flammas,
Fertur ovans in iussa, velut cum spiritus urget
Laxos pone sinus, volat acta carina per aequor.
25Ergo iter aggreditur laetus, licet imber ocellis
Profluat invitis; dominos post terga penates,
Arvaque barbaricis linquit celebrata triumphis;
Iamque aliud sentit clima, dum tendit in oram
Litoris adriaci mollem, tractusque benignos.
30Aureus occiduas sol declinabat ad undas
Cum procul exstantes licuit vix cernere muros,
Thessalica fundata manu vix humida tecta.
Consedit liquidi fessus Bedesis ad amnem,
Atque Irenei novus hospes militis aedes
35Non humiles contemnit; ibi nova gloria fulsit,
Primitiaeque operum divinorum, prece lucem
Reddidit optatam puero, stupidosque parentes
Lustravit simul, et sacra circumtulit unda.
At mox fama patrem mirandi conscia facti
40Moenia ad ipsa vocat, curataque Tecla tribuni est.
Et iam bis senos solers exegerat annos,
Caelestem pastor numerum quibus auxit, et aras,
Cum, duce Saturno, increpitus, duxitque dialis
Mysta sub aerium picta testudine templum.
45Ille hominis numen cretaei despicit, atque
"Dicite pontifices hoc (inquit) quid facit aurum
Daemonis ante oculos? melius potirentur egeni."
Illi indignantes, magno cum turbine ad undas
Seminecem aequoreas linquunt; ceu funus alumnis
50Tollitur; herois, lacrimis pia curat obortis.
Ut pugil invictus primas ad proelia vires
Sensit, rursus adit pugnam, gens impia rursus
Hunc male multatum iussis a moenibus arcet.
Haud satis illius vegetat prudentia pectus,
55Insano quisquis nescit quandoque furori
Cedere, et irarum praesens exaggerat ignes.
Ergo per Aemiliae praeco sanctissimus urbes,
Sponte exul, rediturus, iter divertit, et altas
Ignaris reserabat opes, melioraque sacra.
60Consona queis tribuit quondam sua nomina ferrum
Moenia perlustrat, pandens nova dogmata et aras.
Gentis et etruscae te quondam Felsina princeps
Nec tua contempsit, Caesena, invisere tecta.
Inde lares, liquidi quos aspicit amnis Aprusae,
65Commonet, et late semen caeleste per arva
Pinguia, caesarei Rubico qua conscius ausi
Labitur Italiae limes, spargebat anhelus.
Ut satis externis visus est sumpsisse laboris
In studiis (illum neque enim mage abesse ferebat
70Cura prior) notam redit opportunus ad urbem.
Rufus bis senis praesignis fascibus, altos
Forte dabat gemitus, et sidera dura vocabat,
Quod dulcem natam praestanti corpore et ore,
Ignaram thalami videat properare sub orcum,
75Nec valeant docti succurrere scripta Galeni.
Praesulis adventus simul ac perceptus, ad aedes,
Ducitur oratus servis comitantibus altas.
Vestibula emenso, nigrantiaque atria passu
Ingresso celeri, sonuerunt atria luctu:
80Tantus et auditus gemitus, tantaeque querelae,
Quanto te ad tumulum mactanda Polyssena mater
Luxit achilleum, effigiem subitura caninam.
Offert se pater; atque oculis humentibus infit:
"O nostri numquam tetigisses limina tecti,
85Infauste, infelixque senex, ingresse sinistris
Auspiciis: irata tuo pede numina sensi.
Tu vitam, unde amens potui sperare salutem,
Subtrahis ante diem, iucundaque lumina natae.
Tu mihi cuncta brevi solamina, tempore demis:
90Funereoque domum totam moerore replesti.
Quae nunc aequipares tantis quae praemia damnis?
Aut quo iacturam compenses munere, flendam
Aeternis mihi lamentis, fletuque perenni?
Heu pereat vox illa, nimis vox improba, labris
95Exitio prolata meo, qua arcessere iussi
Tardantem mortem, necdum laesisse volentem.
Tristia lenibat viridis spes corda, supremis
Spes adsueta malis meliorem credere sortem,
Cum tenuem spirantem animam, taciteque tuerer
100Nutantes oculos: nec adhuc exhausta calore
Membra. thoro tamen nunc funus inutile torpet."
Talia conqueritur Rufus: cui consonat omnis
Tum domus: ante alios tamen afflictissima mater
Conduplicat questus, lacrimas, suspiria, planctus;
105At brevibus praesul dictis solatur anhelos:
"Parcite (ait) lacrimis: nec funebris ora fatiget
Iam clamor, sit certa fides, defuncta puella
Nunc stabit rediviva: Dei, periisse iubentis
Credite consilio, pietas quo caelica fiat
110Clarior infidis: virgo potiore subinde
Sorte reviviscet, melioris munere vitae.
Tartareis, inquam, dubio procul, excita ab oris
Nunc aderit sospes, iuris modo nulla paterni
Vis obstet praenosse Deum, amplectique volenti,
115Per quem de stygiis superis revocata sit oris."
Adnuitur: petitur lugubris morte recessus,
Funereique thori, quibus exanimata iacebat
Virgo: manus olli tendit veneratus ad astra
Ipse pater duplices divina precamina mussans.
120Exin marmoreos contingens molliter artus:
"Surge, ait, e tumulo Stygis: auctoremque fatere,
Virgo, tuum: nec veru sinu formidine condas."
Res mira; accessu mentis penetravit ad aures
Praesulis imperium: stetit et defleta rubenti
125Ore: nec ulla manent veteris vestigia morbi.
Haud secus ac colubri cum fervida tossica vincit
Vis nivis asperior, pigro iacet ille veneno,
Sibila non mittit, nec promicat ore trisulco;
Quem si quis foveat miseratus forte sub aestu,
130Protinus admittit vires, reparatque vigorem.
Vertuntur subito tristes in iubila luctus:
Et modo quae planctu, reboant nunc atria plausu.
Exclamat pleno sed laetior ore iuvenca:
"Hinc vani migrate dei: numerosaque divum
135Nomina, terrigenum toto indignissima cultu.
Unicus ardentis Deus est dominator Olympi,
Fundatorque orbis debent cui vivida quaeque;
Intrepidi quem lingua senis canit inscia fraudis.
Hunc boreale solum colat: hunc Garamantes et Indi,
140Occiduae Gades, Morini extremaque Thulae.
Te vero venerande pater quo parcius aequem
Nil equidem satis esse reor mercedis, habeto
Munera (nec spernas) meme, quam fauce recepisti
Cerberea: haud prohibent (causa est si iusta) parentes."
145Cui praesul contra: "averser cur regia dona?
Proemia tanta? tamen cuius te plasma fateris
Addico virgo Deo: illi animam, vitamque, decusque
Virgineum serva; dabitur super astra corona."
Virgine sacrata ritus temnuntur inanes:
150Multaque diluitur caelesti aspergine turba.
Caesaris at simul haec ab delatoribus aures
Lividulis didicere, virum iubet extera pelli
Ilicet ad regna ausoniis o finibus ille,
Si, perstans, renuat, tarpeia sacra tenere.
155Messalinus atrox data iussa facessit: et addit
Imperiis auctor plagas sudanti ministro:
Verberaque ardenti perfundit fonte cruenta:
Sancta super duris allidit cautibus ora,
Dum facienda monet contrariaque improbat ultro.
160Tetra catenatum post haec in carceris antra
Trudit, ut attenuet dimota longius esca.
Quarta dies aderat, cum pabula caelica pastus
(Quem tamen exurie defectum prorsus iniquus
Crediderit iudex) ventosa per aequora fertur
165Illyrico exilio: quem tres, pia turba, ministri
Consecuere: truces etiam custodia certi
Aethnica: naufragium quos partim liquit in undis
Iratis, partim servatos fluctibus atris
Ipse corinthiaci pater illustravit arena
170Litoris in fulva, trita quam apprenderat alno.
Nussiacos muros subeunt hinc passibus aequis.
Et pietas ducebat eo, pandendaque lippis
Vivida lux fidei; sed ridet graeca voluptas
Sobria iussa: capit solum perlustrior humus;
175Quem castigarat longis elephantia lustris
Sana lues animo, nullis medicabilis herbis
Ulceribus scabies foedis mox cessit, adacto
Pontificis digito: nituerunt membra repente
Horrida nunc; qualis syrus olim restitit unda
180Dux, cum septena Iordanis lotus hebraei est.
Flumina Danubii magno certantia Nilo
Inde petunt: seseque plagis frigentibus addunt,
Aethereis facibus per Olimbae regna feruntur,
Sauromatasque vagos, quos succus pascit equinus,
185Medorum sobolem. Thamyracae hinc moenia lustrant:
Ex quibus elapsi (nam barbara, turba furebat)
Threicios peragrant fines, loca proxima iusso
Exilio: ac urbem taciti subiere Perinthi:
Seminaque ignoti spargebant caelica vulgo.
190Attamen effigies mugitu pandit Osiris.
Nam responsa diu consueta petentibus (etsi
Plurima, prae solito, mactatur victima, et aras
Largior infandas veneratur dextera thure)
Continet: inconsultam plebem ad tecta remittit.
195Vix tandem daemon statua sic hiscit ab aurea:
"Ignoratis: agros vestros petreius alumnus
Ingressus, prohibet solitas effundere voces.
Quod nisi bistonia fuerit regione fugatus,
Actum erit, o populi vestro de numine fidi:
200Nec fantem (ut quondam) vobis mo audire licebit."
Ingentes strepitus attenta silentia rumpunt:
Et clamor quantus miscent dum proelia campis
Agmina sanguineis catafracta, resultat in auras.
Plebs indocta furit: mora nulla, inquiritur urbe
205Mox pater: offensum (visu miserabile) raptant
Impete barbarico, vix percontata morarum
Tempora, vel causas, aut quem contendat in orbem.
Neve viro sileant consulti oracla Serapis,
Stirps diomedea edomitos hastilibus illos
210Saevius Ausoniam tendenti carbasa versus
Nauarcho mandat patriis abducere terris.
Est data sic illis redeundi occasio, et oras
Cernere sic italas, ac scindere stagna paludis
Lenta ravennatis: subiisse et thessala tecta.
215Officio pater ipse piis exceptus honoro est:
Turba inimica Deo contra indignata, tumultus
Excitat insanos verbis, odiumque refundit:
Praestantemque virum idolis pervertere duris
Tentat ab integro ductum Titanis ad aras
220Non sine verberibus, verbisque tumentibus ira.
Ille sed (effusa prece) templa profana fragore
Diruit horribili: Phoebi simulacra ruina
Trita gravi cecidere, chaos discussa profundum
Larva petit maerens: nec paucos lapsa repente
225Collidunt delubra: iacent occulti sub altis
Corpora ruderibus magno educenda labore.
His excita magis plebes trahit improba Tauri
Iudicis ad sedes plectendum morte severa.
Is proceres cogit palatia ad alta liburni
230Clamosi sub voce, patri dehinc talia fatur:
"Nunc, age, cane senex hiscas formidine dempta:
Sed neque nobilium mendacem lecta virorum
Audiat ista cohors: edissere vera petenti
Unde tibi vis tanta subest ut mira potenter
235Ostentes populis? quae formidanda deorum
Sacra tamen renuis: quorum subvertere verbis
Fana queas: casu veneranda infringere signa.
Pectore numen inest? seu vis divinior illis?
Semideis saltem, vel de terrestribus unus
240Qui caelo indignus medium sortiris honorem
In terris: humana tamen consortia sectas?
Talem ego censuerim, nisi mox sententia mentem
Verteret opposita, humanis te posse flagellis
Quod laedi intuear, subdi mortalibus ausis."
245Cui praesul contra: "Illustris vir et optime iudex,
Absit ut ipse Deum tumido me pectore fari
Ausim, meque supra mortalem tollere sortem.
Hos fastus, tamquam nefas mihi credere dictis
Contingat blandis numquam. quos conspicis artus
250Numinis inserti nihil in se condere credas.
Solus olympiaca Christus qui regnat in arce,
Cuius gesta cano, quem spretis esse sequendum
Assero numinibus, pleno de flumine guttam,
Lumine de immenso radium super arida fudit
255Corda, olim vestrae simili caligine operta.
Ille patrat quaecumque stupes: ille enthea mira
Me medio: nam sola satis fit mentio fidis.
Illo per vestros, circumferor auspice fines:
Cuius et accessi iussis, ut averna fugarem
260Ex his sacra plagis, structis caelestibus aris."
"Huius si virtus, si tanta potentia certa est,
Lumina finge meo, testato nomine tantum
Nato (Taurus ait) quem olim materna perfudit
Alvus in has gratas frustratis usibus auras:
265Iamque novos cultus didici, iam cetera tempsi,
Indubiumque Deum fateor: sin irrita verba,
Cassa fide blateres, merito plectaris in igne."
Annuit issaeus pater: accitoque potenti
Nomine, dat puero mox lincea lumina, quondam
270Mater in has gratas quem nullis usibus auras
Aediderat, stupuere patres, et mobile vulgus.
Laetitia ipse nova misce miracula Taurus,
Ac domita addit colla iugo: verumque fatetur
Sponte Deum: patremque suo veneratur honore.
275Bis geminos placida sub pace peregerat annos
Pastor honoratus: caulas et fecerat amplas,
Ereptis ovibus stygiorum fauce luporum,
Sopitos cineres subito cum suscitat irae
Pontificum furiis Erebi stimulata caterva:
280Inque virum senio curvum, capuloque propinquum,
Acrius invehitur: regique est questa latino
Insontis fera fata ardens, qui sceptra Neronis
Impia adeptus erat, postquam iustissimus in se
Extitit ultor, atrox aliis, iubet ille repelli
285Illaesum mitis: "non est ulciscier, infit,
Numina fas homini: si qua est iniuria, poenas
Sument ipsa suas." agitur Demosthene causa
Iudice at interea, quo non immanior alter,
Aut execrandis divum coniunctior aris.
290Is semel astanti sic intonat ore superbo:
"Delirans quid adhuc, senior, per inania ferris,
Nescio quos ritus memorans, nova somnia, et orbi
Dogmata inaudita: atque altaria sancta deorum
Postergare monens, hanc totam fraudibus urbem
295Decipis ipse tuis? iam iam resipisce, deosque
Placato primum laesos: plebemque subinde
Artibus illusam olim, sanior ordine verso
Dedoceas vanos monitus, mala iussa recanta."
Olli rariloquus dedit haec responsa locuto:
300"Istinc fastus eat (si teste profamur Olympo),
Censura nihil hic gessi, dignumque pudore.
Quae monui, monuisse velim, neque poenitet: ulla
Sancta retractabo quanam formidine dicta?
Quod si tanta tuo versatur pectore divum
305Dure superstitio, condignas crimine poenas,
Ipsa sine ut capiant: nostro sin sanguine gaudes,
En effeta truci tormento membra secentur:
Si facias, iteri tribuis compendia nostro,
Ac optata diu festinas proemia coeli.
310At tibi (ne plaudas: nec linqui tristia ducas
Facta impune Deo), Phlegetontis flamma paratur,
Debita sacrilegis cultoribus, inscia claudi."
His malis accensus iudex, male Caesaris implens
Magnanimi mandata, virum sub rupe recondi
315Carcerea imperitat: centarcho cura reclusi
Traditur: ille deos iamdudum exosus inanes,
Alta mente fidem servans, ait: "inclute praesul,
Cur iuvet innocuum crudeli occumbere fato?
Et iucunda patris tolli solamina nobis?
320Consule tot votis: venerandae parce senectae:
Vive: hinc liber abi, nec te cupientibus aufer."
Vix egressus erat, urbis cum limine in ipso
(Senserat effugium siquidem, noratque per umbras)
Fulminea rapitur tanto clamore caterva,
325Quanto non rapuit pubes troiana Sinonem.
Haud secus ac urbis mittentem incendia tectis,
Hostibus aut patriae prodentem moenia si quem
Deprendisset; atrox lacerat, trahit, urget anhelum,
Poplite debuerat quem suspexisse recurvo.
330Ictus ingeminat: caeditque senilia membra
Fustibus insolitis stygio repleta furore.
Iam cruor extillat: fracto patet osse cerebrum.
O pietas, o certa fides, quam tramite duro
Ducitis et iustos caelo, quantoque labore!
335Exanimis praesul collisi corporis impos
Fertur alumnorum lacrimis manantibus ulnis:
Pro quibus hic potuit septem superesse diebus
Ertremo patris functurus munere: porro
Lumine apollineo radiantior advolat astra
340Spiritus: at tritos longis impulsibus artus
Visceribus terrae gelidus timor occulit atris
Classis in oppidulo, quos saxea continet arca.
Terga Cleonaei pressabas, Phoebe, Leonis,
Mense, dedit sua cui quondam pronomina Caesar,
345Antistes subiit coeli cum lucida tecta.