Mussato, Albertino Padova 1261 - Chioggia 1329, de obsidione, de obsidione obsid. de obsidione domini Canis Grandis de Verona circa menia Paduane civitatis (G. Gianola, 2000)

¹
Gesta canenda paras Patavinis annua fastis,
O bona sexta dies abeuntis candida mensis
Augusti denis denisque a tempore lapsis
Mille trecentenis enixe Virginis annis,
5Si soror hec Erato nostro memor offerat ori
Et nostram tenui vocem moderetur avena.
Diva parens Erato Patave concede poesi
Victum Marte Canem patria depellere terra.
Missus ab Augusto dapifer iam venerat heros
10Ulricus Patave pacto pro federe genti
Promissam laturus opem; Goritius alta
Cui se mente comes iusta violentior ira
Addidit in socias iuncto simul agmine partes.
Nec maiore mora biduo quam menibus urbis
15Accepti, certo collatis ordine signis
Egressi foribus longo post tempore clausis,
Eduxere acies in aperti gramina campi.
Primus ad occursum castro Canis arduus alto
Exierat campoque acies eduxerat equo.
20Prima phalanx struitur dextraque in parte locatur
Scalifer Andreas miles bellique magister,
Andreas primi portans insignia pili.
Conseritur levo lateri veteranus in armis
Ugo ferens nigram signo candente patellam.
25Densatur reliquis bello melioribus ordo
Quis inerant prime spes et fiducia pugne.
Primus erat turme ductor Canis ipse secunde:
Scalarum in medio cuneos agmenque regebat.
Hic Patavi extores, hic Veronensia signa,
30Hic Vicentini reliqua cum gente manipli,
Hic quecumque aderant coeunt in prelia turbe.
Parte alia prime specimen Goricia frontis
Prima tenet; namque illa comes sua bella vocabat,
Quem iuxta Ulricus magno Ulrico patre natus.
35Ab levo comitem Rambaldum sistere cornu
Constituit. Comes ille tibi Tarvisia tellus
Ut genere antiquo, sic bello insignis et armis.
Hos galeata cohors irsutis horrida cristis
Exardens sequitur pugne incumbentis amore.
40Dehinc postrema acies Patavo condensa senatu
Sub magni Ulrici ductu stipata catervis
Germanis dictis castri de nomine Valse.
Fecerat irriguam Brinthe de flumine fossam
Qua Canis oppressam premeret violentius urbem
45Aggeribus tumidis altaque crepidine ripe
Que iam succenso tardabat tempora Marti.
At plebs acta fame et longo stimulata dolore
Iam ducis impatiens, celeri non iussa meatu
Procidit ad fluvium, tabulis terraque repostis
50Astruxit subito salicum de vimine pontem.
Tum peditum, quotcumque capit pons artus, in agros
Turba ruunt. Velut unda Padi suprema tumentis
Vere novo, cum cessit hyems, a rupibus altis
Decurrit, nivibus solis fervore solutis;
55Occurrit spectator aque tentatque colonus
Si valeat ceptum rumpentis sistere cursum;
Sistere sed postquam desperat, viribus impar
Cedit aquis propere fugiens et valle relicta
Ne fluctu incumbat tumulum festinat in altum.
60Sic Canis, ut primum campis exire maniplum
Providus asspexit, subito spadone citato
Prosiluit volitans una comitante cohorte
Turbavitque agmen peditum, qui ponte peracto
Transierant longaque manu lata arva tenebant.
65Protinus ad fluvii lacero redit agmine ripas
Turba fugax, pars multa cavis se sternit in undis.
Haud aliter quam cum demissus ab aere falco
Multa strage ruens, horrendus turbine multo,
In latices pavidas demergere cogit anates.
70Post arectus equo clipeoque annixus et hasta
Conspicit armatas alia de parte catervas
Et videt eoas acies Germanaque signa,
Goricos Sclavosque leves, Tyrolas et Ystros
Valsenosque equites quos longo Stiria tractu
75Miserat Ulrico cupidos parere potenti.
Dehinc Tarvisinas decernit adesse cohortes
Convicina Fori comitantes agmina Iuli
(Hos inter Romana manus quam Theutonis Austri
Dux dederas mundique pater tu maxime Cesar)
80Teque videt, Paduane ferox obsesse per annum
Miles, et audacem populum qui flumina primi
Queritis instantes aditu migranda repenti,
Non secus ut laqueis a venatore retenti
Dum strepit ad predam cornu infrendente molossi
85Ore latrant iaciuntque acres e gutture spumas.
Tantorum aspectu monitus Mavortius heros,
Quanquam pugne avidus, multo ulterioribus impar
Consulit instanti se se non credere bello,
Nec conferre manus, sed forti immictere castro
90Presidium positis in proxima rura stativis;
Interea socios quos gens Lombarda parabat
Expectare suos viresque adiungere pugne.
Hec Canis audaci per se conceperat ausu,
Altera sed summo lata est sententia celo.
95Nam Christum a dextris Patris de more sedentem
Virgo adiit Iustina cito celeberima gressu
Virgineo sociata choro sic questa dolenter:
"Christe Deus, mundo cui virgo iuvencula nupsi,
Dum regina forem Patavi ditissima regni,
100Exaudi, si iusta peto, si crismatis uncta,
Si martir, regis si filia Vitaliani.
Gens inimica meam bellis crudelibus urbem
Obsidet integro cur tantis cladibus anno
Te patiente Deus? Non exprobrare voluntas,
105Sed memorare, mea est. Nonne hec baptismate prima
Urbs Cisalpinis lavacrum suscepit in oris,
Verona fidei post tempora multa rebelle?
Testis adest, si vera sacer transmissus ad illam
Prosdocimus docuit, Petri se dogmate fassus
110Discipulum. Populus quisnam orbe fidelior isto
Templa tibi sanctisque tuis maiora per omnes
Astruxit terras cultu celebranda perenni?
Et tamen ipsa meo vix iam viduata locello,
Basilica gavisa nova, nunc preside pulso
115Deseror infelix. Non importuna requiro.
Pone manum pharetre et saltem quacumque sagicta
Fige Canem victumque mea fac cedere terra".
Arrisit sancte proles divina puelle
Et flentis madidos palla detersit ocellos
120Apposuitque manum capiti plausitque querenti
Leniter his verbis: "Non sic mea virgo decora
Res Padue veteres generis patrisque tuique
Negligimus; nostre sed stat sententia menti
Gratuitis Patavam tractare favoribus urbem,
125Hocque tui causa sanctorum et amore meorum
Quos ea claustra tenent. Ipsi nam fulmine nostro
Fudimus infestos ingenti vulnere Gallos
Externa - scis ipsa - die. Non viribus ullis,
Sed nostra periere manu. Tibi vera fatemur.
130Pro culpis meritas nonnullo examine penas
Sustinuere tui maiori turbine digni.
In Patava longa pro pace superbia terra
Creverat, unde ire invidie et genus omne malorum,
Luxurie turpes et avari fenoris usus;
135Inde fere cedes, odia intestina scelusque
Omne, quod in pravis solet increbrescere terris.
Non nisi criminibus cessat censura piatis
Nostra, nec accedit nisi certis gratia causis.
Verum, virgo, tibi iam nunc miserescimus ultro
140Queve super factis Padue proponimus audi.
Saucius ecce Canis superatus Marte recedet
Ut petis. Hec hodie iam iam te supplice fient.
Pax erit et sevum vobis placabimus hostem,
Nam magno in Latio multo maiora paramus.
145Quippe duplex Ligurum calcabit Gallia terras,
Urbibus Hesperiis iam iam nova regna resurgent.
Nec plus quere. Tuus Patavus contentus abibit."
Digressus campo, collectis undique signis,
Egregiis de more viris ad terga relictis
150Dux Canis ante alios castri tendebat ad arcem.
Non sic summa sinunt. Pedites namque ante repulsi
Missilibus variis hostilia terga secuntur.
Tunc excire Canem pugne de ponte cucurrit
Ala equitum primis peditum coniuncta maniplis
155Que Canis extremam turbabat abire catervam.
Tumque eius frontis proceres cum turbine multo
Alipedes movere citos atque impete magno
Diffusum retro populum vertere fugacem.
Constitit audito Canis omnis turba tumultu
160Contraxitque moras instanti pendula pugne.
Protinus ecce comes celeri Goricius ardens
Vectus equo Henricus, faleris a clune reiectis,
Acer in extremam denso ferit agmine turmam.
Res agitur telis, bello se conserit omnis
165Miles et in lato peraguntur prelia campo.
Icta gemit tellus pulsu concussa frequenti
Cornipedum, volitat diffusus in aera pulvis,
Conseritur pede pes, crus crure et pectore pectus.
Igne micant fulve ferri stridore faville,
170Collidunt clipei, crebris sonat ictibus aer,
Turbat et intuitus fumantum sudor equorum
Atque per auditum vox non decernitur ulla.
Tum strages cedesque virum primoque tumultu,
Ugo, cadis sparsa cerebro manante patella,
175Ugo, Cesareis melior quo nullus in armis
Fortior aut Montis gessit fera bella Catini.
Sternitur Andreas ductor bellique magister
Destituitque suo pollutas sanguine Scalas.
Cum pontem exiliens magna comitante caterva
180De Valse Ulricus toto ruit agmine magnus,
Instaurans, equitum iuncto certamine, bellum,
Tum strepitus lituum et magno clangore tubarum
Mille perhorrendos fundebant cornua cantus,
Bucina terribiles edebat stridula voces.
185Cessit rupta acies Canis et collisa secunde,
Detrudit venientem et se iuvisse parantem
Conantemque, retro preceps socia agmina vertit.
At Canis eversas cernens secedere turmas
Instaurare studet clipeoque obiectus et ense
190Exclamat: "Socii, fugitis, mea gloria semper,
Insoliti, et ferro quesita relinquitis arva
Deseritisque urbem longo iam tempore victam?
Mecum agite et ferro pariter tendamus in hostem."
Hec ait et secum proceres in bella reflexit.
195Ut leo Marmaricum fronti illucescere ferrum
Cum videt, excitam magis excandescit in iram
Ignarusque fuge despectum excurrit in hostem.
Ast belli pondus tum vi maiore gravescit.
Nanque, Canis turbis ex omni parte solutis,
200Dum prostrata ruunt fusorum turba cadentum,
Viribus hostiles cunei maioribus instant
Qui non sponte Canem retro secedere cogunt
Magnanimum, o quanta cordis penetralibus ira
(Vertere terga pudet)! Repetens munimina castri
205Ingreditur primas magno conamine barras.
Utque videt barris certantes cominus hostes
In castrum subiturus erat; sed ponte levato
Vertit ab arce gradum dubieque cavere saluti
Pensat et ad Montis Silicis divertere callem.
210Tum citat alipedem saltu sed protinus ipse
Excidit in fossa fieri quam fecerat ima.
Accurrunt comites magno discrimine circum
Deprensumque levant armis et pondere pressum
Restituunt magno tremitu selleque reponunt.
215Utque impostus equo calli se vidit aperto
Expositum Silicis tuta ad munimina Montis
Dirigitur recte servans vestigia ripe.
O nunquam stabilis, vario diversa rotatu,
Rebus in humanis quantum, Fortuna, iocaris!
220Non simili fruitur tua magna audacia cursu,
Magne Canis, quo tu Patavorum millia paucis
Fudisti sociis. Tunc se sic fata ferebant.
Ast iuvenis sumpta secum fervencior ala
Ulricus condensa Canem per bella requirit
225Transgressusque acies omni statione pererrat
Qua putat esse Canem, multorum et cede peracta
Quo sentit fugisse Canem se transtulit illo
Calleque quo pergit cursu decurrit eodem.
Ut veltres fugiente lupo latransque furensque
230Per sentes et rura meat nemorumque recessus
Ambit et arecto sequitur vestigia naso,
Ut vero latices vel summa cacumina sentit
Excessisse redit sine spe mentemque reponit.
Pons erat amplectens fluvium quo scinditur agger
235Directi callis; Canis hunc traiecit et illo
Confestim amoto, ruralis forte reperti
Functus ope, obiectam linquit venientibus undam.
Tunc quoque liberior galea post terga reiecta
Squalidus aerei sumit fomenta vaporis.
240Longum iter ad Montem visum sub pondere fesso
Armorum et pulsu pendentis crure sagitte.
Huius nota manus non est, sed forte putarunt
Demissam celo quam tu Iustina petisti.
At pigritantis equi stimulis pulsuque frequenti
245Se tandem in castrum multo langore recepit.
Ulricus sublata Canis vestigia linquens,
Infrendens ira minima quod tardior hora
Ocius implicitum non circumvenerit hostem,
Obtruncat profugos quos invenit obvius omnes.
250Diffusa de parte Canis nonnullus ab altis
Elapsus ripis mortem sibi legit in undis.
Sparsa Canis campis acies diffunditur omnis;
Nec prede cedive modus. Paduana per agros
Plebs infesta furit nullo saciata cruore:
255Dirripit abiectos nudataque corpora truncat
(Panditur hic peperit quod longa iniuria crimen)
Demittitque suos inferna ad Tartara manes.
Dum gladiis exempta ruens Canis ala propinquum
Effugit in castrum Patavis immixta catervis.
260Nanque patens castrum portisque effusus apertis
Conflictu in tanto custos effugerat omnis.
Sed subito divulsa fugit gens hostica castro
Et Vicentinas lacero petit agmine terras.
O hominum mendax et inanis opinio! Nunquam
265Quod cupit assequitur, nisi dextro numine, quisquam.
Castrum excelsum, ingens atque expugnabile nullis
Viribus humanis una vanescit in hora,
Linquitur infensum. Canis ipse satisque superque
Perdere, dum tantum fugeres, contentus abisti.
270Quis numeret pingues predas effusaque campis
Arma et equos fulvis et rura micantia sellis?
Quasque Canis thalamo servabant scrinea gazas
Insutasque auro vestes zonasque thorosque
Plebs rapit. O mirum auditu! Paulo ante superbe
275Vertitur in nichilum magni Canis Insula Scale.
At, cadit occeano dum sol, redit omnis in urbem
Victor et optate dudum dat menbra quieti.
Ast matutinos tribuit cum Lucifer ortus
Atque oriens mundo dispersit lumina Tytan,
280Visuntur prede captivorumque caterve
Cornipedumque greges et Martis dona faventis.
Vota Deo solvunt et summo brachia celo
Tendunt ac longis cingunt altaria ceris.
Vocibus acclamant Fridericum vivere regem
285Augustum et magne rostris considere Rome.