Verino, Ugolino Firenze, 1438 - 1516, Carlias, Carlias Carl. Carlias (N. Thurn, 1995)

Sydereas postquam ad sedes Astrea recessit
Celsaque sublimis stetit alto in cardine mundi,
Statius et volucri vento similisque sagicte
Redditus est Herebo, ut labes purgetur ab igne,
5Restitit incertus salebroso in vertice ductor
Francorum, quo vertat iter. Tamen undique lustrat,
Siqua per occultos rarescat semita calles,
Trita nec humanis cernit vestigia plantis.
Mons erat aethereus, tum silva incidua multis
10Horrebat saeclis, vastosque ad sydera ramos
Inque vicem nexos cum quercu erexerat ornus.
Prospectum caeli densa precluserat umbra.
Haud secus hiberni condunt ubi sydera nimbi,
Quem fax deseruit, picea stat nocte viator
15Anxius expectatque diem lucemque morantem.
Haec tandem sedit potior sententia Carlo:
Dextrorsum superare iugum durumque laborem
Vincere. Nec forti fiducia pectore cessit,
Spemque hausit certam promisso munere divae.
20Ergo iter accelerat. Veluti per plana feratur
Aequora, terribiles cautes caeloque minantes
Exuperat moles et recto tramite fertur.
Flammea iam vallis sub cornibus obvia lunae
Intercepit iter ceptum. Paulumque moratus
25Rex faciem vitrei aspersit medicamine fontis.
Inde per ardentes illesus devolat ignes.
Iamque ascendendo rapidos aequaverat orbes
Pernicis lunae. Surdas percusserat aures
Ferrati stridor currus bigaeque sonantis.
30Aerea commorant caeli convexa globosi.
Non maiore ruit strepitu de rupibus altis
Integer Ethiopum Nilus, quibus accola bombis
Obstupet; haud aliter Francorum maximus heros
Horruit immenso volucrum stridore rotarum.
35Mox summo pendens respexit ab aethere terram
Nec cernit quicquam tenebrosum preter inane.
Obluerat terram pontus stagnantibus undis,
Nereaque ingenti velamine texerat aer,
Ardebatque super flammis lucentibus aether.
40Et quamvis oculos vallem defigat in imam,
Non tamen ille potest lapidosi verticis arces
Cernere: caligant immensi lumina mundi.
Perstat in incepto tamen exuperatque laborem.
Haud ignarus erat, quanto discrimine celum
45Ascendat, posuit quae verae obstacula laudi
Iupiter. Ergo viam accelerat lunaque relicta
Mercurii rapidis transcendit passibus ignem.
Protinus ingreditur clarum Cythereidos astrum,
Luciferis illic renitet Venus aurea bigis
50Et tremulo fulgore comae caelum omne serenat.
At quanquam stupidis Carlus loca singula lustrat
Luminibus, precepta Dei tamen ille facessit.
Verum, ubi Phoebeum vicinior attigit astrum,
Mortalis tanta defecit lampade visus,
55Nanque illustre caput solis flammaeque comarum
Irradiant terram et vasto dant lumina mundo.
In faciem pronus cecidit nec ferre calentes
Flammarum radios potuit lucemque coruscam.
Ceu Petrus et gemini fratres in vertice montis
60Perculsi insolito Christi cecidere nitore,
Sic Carlus prostratus erat. Tunc gemmifer ales
Percussit tenuem crepitantibus aethera pennis;
Iussa Dei magni summis referebat ab astris.
Deiectum attollens regem dextraque prehensum
65Increpuit: "Quidnam dubitas? Quis territat hostis?
Maxime Francorum ductor, virtute paratur
Gloria! Pone metum! Patuit tibi regia Ditis,
Quam licet atra palus ferventibus ambiat undis
Et sint de duro crassissima moenia ferro,
70Omnia monstra tamen superasti victor Averni.
Elysios campos et purgamenta piorum
Lustrasti. Nunc difficilis via restat ad astra.
Me sequere, ut videas summi miracula caeli."
Dixit et obscura detersit lumina nocte
75Regis et aspersit caelesti nectare corpus,
Ne iubar aestiferi currus flammaeque propinquae
Exurant faciem, ne monstra errantia caelo
Terrificent, ne forte ruat formidine preceps.
Ecce rubens Eritheus et flammeus Aethon adustis
80Crinibus erumpunt reserato carcere aeni
Obicis et sevis tundunt hinnitibus auras
Flammiferosque atris efflant de naribus ignes.
Quod nisi frenaret pregrandibus ora catenis
Aurea Titoni coniunx virgisque minisque
85Cogeret indociles luctantia subdere colla,
Quippe supinatas rupto temone quadrigas
Per caelum raperent nostroque propinquius orbi
Insolitum per iter vomerent incendia terrae.
Hunc super Odrisius rubicundo sydere Mavors
90Errat et insanis mortalia pectora bellis
Concutit, Ideo placidus quem Iupiter astro
Temperat et curvi mollit quoque syderis iram.
Iam septem errantes caeli transcenderat orbes
Magnanimus Carlus steteratque in vertice mundi.
95Inde nec astriferi suprema ad culmina caeli
Restat iter longum, niveo sed tramite preceps
Est via. Vix ipsis est clivus pervius umbris,
Per quem iussa ferens caelestis permeat ales.
At propius nitido postquam miracula caelo
100Sparsa videt variisque errare animantia formis,
Quot pontus, quot terra tulit, conterritus heros
Constitit aspectans. Tum crebra lampade totum
Collucere polum fumantemque aethera cernit
Ardentesque faces: vasto vomere ore Draconem,
105Horrida cum flammis minitantem bella Leonem
Centaurumque videt flagranti tela pharetra
Ignea promentem. Nec non cristallinus alti
Ingenti sonitu Fornix reboabat Olympi,
Salmonis veluti stridebat ferreus axis,
110Cum celso demens torqueret fulmina ponte.
Tunc dux aethereus regem sudore madentem
Defessumque via et stupidum novitate ferarum
Corripit et caeli sublimem portat in arcem.
Tunc voce et digitis astrorum nomina signat:
115"Que radiat septem flammis prope cardinis axem
Heret et aeternum caelo prefixa sereno
Stella nec occiduas subit irrequieta lacunas,
Hac duce tendit iter temerarius hospes in undis.
Fulget et Artophilax parvam conversus in Arton,
120Quam sequitur navis tumido Sidonia ponto.
Inter utrunque polum procero corpore Serpens
Porrectus totum complet formidine caelum.
Cerne, novem ut fulget donum mirabile gemmis!
Gnosidos hanc Grai vates dixere Coronam,
125Quam multo Aethneus fecit sudore Pyragmon.
Ter denis pandit fulgentia tergora flammis
Scorpius, et geminas inter Chelyppius aedes
Panditur et tumidis exterritat aethera chelis.
Ille tamen clarus ter sena lampade fulget."
130Nec procul Erigone Spicas canentis aristae
Cerneret aetherei residens in culmine caeli,
Insignemque novem facibus cum Castore fratrem
Monstrat et alternas sedes mutare vicissim.
Quam foelix, quam grata Deo concordia fratrum est!
135Germani pietate poli dignatus honore est.
Hostiaque obsceni caelo est affixa Priapi
Octipedis iuxta flagrantia sydera Cancri.
Vidit et Herculei radiantia terga Leonis.
Cauda micat septem Beronicis crinibus astris.
140Tu licet aequoreis esses proiectus in undis
Insidiis Pelopis, tamen inter sydera fulges,
Nunc pedibus Taurum, nunc Arton vertice tangis.
Nec procul Andromade pater est mediusque videtur
Lampade bis nona, coniuxque elata supino
145Corpore bis septem faculis micat. Aurea lucent
Igniferis gemmis Phrissei vellera monstri.
Parte alia Perseus desecto Gorgona collo
Devehit et multis fulgent sua tempora flammis.
Pleiades astrifero radiant Athlantide cretae
150Et, cum sint septem, sex ornant aethera gemmis.
Ipsa novem fulget Cillenia Barbitos astris.
Qui superum mensis effundit Aquarius imbres,
Ter senis rutilans flammis illustrat Olympum.
Occeanique nepos telis metuendus acutis
155Insequitur volucri per caelum animantia cursu,
Sed tamen irate vitat fera monstra Dianae.
At nive candidior pluma canente sonoris
Sydereos Cygnus demulcet cantibus amnes,
Qualis Pactoli iuxta flaventis arenas
160Deplorat querulis instantia funera rhythmis.
Quique suis humeris portavit Ariona, Delphin
Pro squamis rutilas stellas in pectore gestat
Iunctaque Sidonii sequitur vestigia Tauri.
Iccariusque Canis torrens conversus in astrum
165Et Leporem et turpem cursu pretervolat Ursam.
Quaeque prius rudibus sulcavit Nerea velis
Navis inexperti contemnens murmura ponti,
Candida sydereos inter nunc emicat ignes.
Nec procul Heridanus nitidis interfluit undis,
170Italiae Heridanus longe notissimus amnis
Nunc Iovis imperio volucri secat aethera cursu.
Sirius et Piscis bis seno fulgure clarus
Combibit aetheream, quam fundit Aquarius, urnam.
Parte alia magno quatiens virgulta fragore
175Phillirides quadrupes volitat, sonat ungula celo
Ferrea percusso, scintillat fulgidus aether.
Et niger australes Corvus volitabat ad oras
Et vacuum Clario tandem Cratera ferebat
Nec cessit rostro caudam terebrare Colubri,
180Claraque pro nigris sunt illi sidera pennis.
Multaque praeterea rutilantia monstra videbat
Sparsa per astriferum caelum. Quae maximus heros
Dum stupet admirans oculosque ad singula flectit,
"Quid, si magnanimi aspiceres loca celsa Tonantis
185Oraque Phoebeos radios hebetantia divum!"
Increpuit Seraphin, "Cessas, dux inclye, cessas.
Nunc preceps clivus, nunc est cristallinus orbis
Calcandus. Cunctos opus est superare labores!"
Dixit et alifero vexit super aethera dorso
190Sopitum mira caeli dulcedine regem.
Usque adeo volucrum suavis vertigo rotarum
Et celerum concors resonat compago polorum,
Ut raucas Musas Phoebeaque carmina damnes.
Iam nitidi immensum spatium Iovis ales Olympi
195Calcabat pedibus, tunc regem in mollibus herbis
Leniter exposuit multoque sopore gravatum
Defessumque via paulum requiescere sivit.
Excubat et iuxta Seraphin Carlumque tuetur
Pervigil, et nunquam capiunt sua lumina somnum.
200Ipse licet quondam centena lampade iactet
Inachiam servasse bovem Iunonius Argus,
Sunt tamen huic plures: Phoebei luminis instar
Tergeminos oculos caeli fert nuntius alis.
Quotque gerit pennas, totidem sibi lumina surgunt.
205Interea horrendo strepitu domus alta Tonantis
Panditur empyreum solium regale coruscans.
Ignea mox portis moles erupit apertis,
Flagrantesque rote caelo rutilare sereno
Sunt vise. Volucri cecidit pernicior Euro
210Temo ardens, sonuit concussus pondere magno
Cristalli fornix, tremuitque exterritus heros,
Excussusque metu sopor est. Flammasque repellit
Nequicquamque suis abigit de frontibus ignes
Innocuos. Forsan cecidisset ab aethere preceps,
215Ni dux sidereus firmasset pectore robur
Apprehensaque manu sublimen in curribus altis
Constituit. Vectique ambo per inane feruntur
Aetheris ardentis spatium, nihil ocius illis,
Ceu quondam Heliam Carmeli e vertice raptum
220Substulit in celum demissus caelitus ignis.
Qualis sanguineis Mavors circumdatus armis
Alatis horrendus equis Meotidos undas
Pervolat et Scythicas populatur caedibus urbes,
T alis flammifero curru Pipinius heros
225Labitur Empyrei ad sedes soliumque Tonantis.
Luciferos apices vix attigit igneus axis,
Spumea cum Seraphin compescuit ora volucrum,
Constitit aurato flagrans emblemate currus.
Est ingens campus supremi in culmine caeli,
230Et micat aequalis nativis area gemmis,
Immensique capax spatii, nec machina mundi
Totius pars dena foret, nusquamque movetur,
Sed stans expassis mundum complectitur ulnis.
In medio locus est tumulo paulo altior aequo,
235Planitiem dices clivo fallente cacumen,
Sic mollis spatiis extremis area surgit.
Illic aeterni sublimis regia Christi
Cernitur, et quanto tellure est altior aether
Sidereus, tanto tollunt super astra cacumen
240Aurea tecta Dei. Casulam Babylona putares,
Tot tantasque capit sedes numerosque beatum.
Gemmeaque innumeris solido ex adamante columnis
Eminet ante fores spatiosis porticus alis,
Vestibulum, quo saepe solent, cum mane salutant
245Caelicolae divum regem circumque morantur
Occlusam portam, alterno sermone vagari.
Aurea testudo miris celata figuris
Extabat. Phidias cedat, Polycletus et ipsa
Artifici natura! Loqui et spirare putabis
250Marmora, tum vultu varias ostendere curas.
Nec mirum, astriferi divinus sculptor Olympi,
Archetypum ex nihilo verbo qui pinxerit orbem,
Caelestes maiore domos si fecerit arte.
Quippe triumphalis gemmis distinctus et auro
255Arcus erat, quo sex fuerant monumenta dierum
Auratis incisa notis spirantia signa.
Et prima a leva, qua magnae limina porte
Ex adamante basis contingit gemmea, divum
Effinxit simulachra Deus Seraphinque Thronosque
260Angelicamque manum pennis telisque coruscam,
Utque novem summum circumstent agmina regem.
Luciferum ante omnes miro fulgore creavit;
Liminis at fastum, virus commune, superbi
Post regem solio puduit residere secundo,
265Impiaque adversus molitus bella Tonantem
Compulit astuta sceleratam fraude cohortem
In tantum iurare nefas sociamque tyranni
Affore et aethereis regem detrudere regnis.
At Deus omnipotens iusta commotus ab ira
270Disrupit fregitque acies caeloque rebelles
Fulminibus similes manes detrusit ad imos.
Qualis erat facies celsa de sede cadentum,
Manserunt, prisci vestigia nulla decoris.
In medio summi radiabant fornicis arcu
275Astra, serenato perlucent qualia caelo;
Quippe idem genitor, qui fecit caetera, pinxit.
A leva curvae effinxit testudinis Adam
E limo sociamque tori primordia nostri
Seminis e duro dilecti coniugis osse
280Composuit vivamque animam inspiravit in illos.
Ambo immortales, ambo sine crimine creti,
Insignes animis, prestanti corpore primae
Flore iuventutis, Paradisi in gramine leti
Ducebant magnos aeterna in pace triumphos.
285Ecce atrox hostis, superis deiectus ab oris,
Invidia tumuit. Faciem vultumque puellae
Induit et nigre squamosa volumina caudae
Pone trahens sensim viridi occultavit in herba.
Arridens se ultro blandis cum vocibus offert:
290"Foelices nimium, quibus est data copia caeli
Ambrosiisque frui iuxtaque recumbere divos
Concessum! Cur non legitis tam dulcia poma?
Ne vos aeternae mortis pavor urgeat. Immo
Aequa Deo vobis dabitur sapientia rerum
295Nectare gustato, et divum tribuentur honores."
Dixit et audacter decerpsit ab arbore ficum,
Quem dubie primum porrexit perfidus Aeve.
Tradidit illa viro. Post crimen iussit utrunque
Rex superum irriguis Paradisi excedere plantis,
300Ut duris alter terram exerceret aratris,
Quereret assiduo sibi vix alimenta labore,
Altera solicitis operiret corpora pensis.
Non frigus, non morbus erat, non imber et aestus,
In genus humanum Lachesis nil iuris habebat,
305Sponte dabat tellus fruges et flumina nectar,
Aeternoque aurae spirabant vere tepentes.
Heu, quantum generi primi nocuere parentes
Humano, serique luunt errata nepotes!
Per vos pallentes morbi tristisque senectus
310Pandorae de vase ruunt, et falce minaci
Omnia Mors truncat, nato nec parcitur ulli.
Talia mirantem Iovis arguit impiger ales:
"Quid frustra cessas, Francorum maxime rector?
Magnanimo nihil insolitum est. Spectacula non haec
315Visurus tantos terra caeloque labores
Venisti patiens: scrutanda sacraria divum.
Rumpe moras primasque fores et claustra secunda
Ingredere, et celeri perlustres omnia visu,
Dum curris, nec te cristallina tecta morentur
320Pictaque tot variis pretiosa emblemata gemmis!"
Dixit et antetulit gressum; rex pone secutus
Custodem accelerat, suavis licet undique cantus
Auditur, qualem Pennei ad fluminis undam
Aut circum irriguum fundunt Elicona Camenae.
325Pervigil ante fores variis stat miles in armis
Et nutu causas venientum exposcit et intro
Ire sinit. Procul immeritos excludit agitque
Infestisque premit fugientia terga sagictis.
Non ita Parthorum regem, quem vulgus adorat
330Ut numen, firmo servant custode cohortes,
Si divina licet nostris componere rebus.
Haud secus Egypti fallaci errabilis arte
Stat moles cecosque dolos thalamosque latentes
Occultasque vias habet ambiguosque regressus,
335Ut sit perplexis fallax ambagibus error,
Nec nisi protenso licet inde evadere lino.
Tandem mille viis Iovis ad conclavia ventum est.
Stabat candenti gladio pro limine torvus
Ianitor increpuitque minax, ut vidit euntem.
340At Raphael pacem extenso denuntiat auro
Et iubet admitti Carlum. Nec plura moratus,
Cum summi mandata patris cognovit, apertis -
Protinus accepit valvis et fronte benigna
Ante Iovis solium submisso poplite Carlum
345Dimisit. Sed enim radiorum tanta reluxit
Flamma ex ore Dei, squamis ut lumina cecis
Obsita nil videant, ceciditque in limine pronus!
Corruit ut Paulus sine luce ad sidera tractus,
Talis erat Carlus, talisque iacentis imago
350Ante Iovis limen. Sed presto gemmifer ales
Prostratum attollit dextra firmatque timentem:
"Ne dubites," inquit, "Christi mysteria pandam.
Orba geras quamvis caelesti lumina velo,
Acrius advertes et fixa mente notabis.
355Tam varias formas et mystica signa phalangis
Divinae impediunt oculi diversa tuentes.
Posset ut occultas naturae inquirere causas,
Admoto lucem sibimet Democritus igne
Abstulit: haud homini fas est arcana videre
360Caelestis patris et facies spectare micantis.
Corrumpit tenues divina potentia sensus.
Esto animo forti: reddentur lumina, cum te
Ter sacro abluerit caeli Charismate vates."
Dixit et apprehensum pernicibus evehit alis:
365Pegaseo haud aliter dorso super aethera vectus
Perseus expostam eripuit Cepheida monstris,
Sic fert sublimen Carlum per regia tecta.
Sidereique docet Seraphin praetoria Christi
Esse novem, temo distinctas ordine turmas.
370"Occeani citius cunctas numerabis arenas
Undisonique maris fluctus, quam mente revolvas
Innumeram caeli gentem cunctosque maniplos.
Stellato residet solio rex celsus et alto
Innixus sceptro caelum terramque gubernat.
375Grande supercilium quatit et gravitate verenda
Aeterni seriem connexam digerit aevi.
Inferiore trono virgo materque Tonantis
Caelicolis dat iura piis supplexque minantem
Pro miseris Christum semper mortalibus orat.
380Ni faciat, poenis annexa sequacibus essent
Crimina, periuri luerent contagia culpae.
A dextra levaque volant utrinque phalanges
Alatae, primi Seraphis Cherubisque Tronique.
Extremosque pedes velant et nube corusca
385Ardentes celant facies, alaeque moventur
Tergeminae, resonat gemmis crepitantibus aer,
Concussoque auro reboant cristallina tecta.
Semper agunt grates et Christo carmina dicunt.
Observant nutum intenti plauduntque volantes.
390Non ita, si minimis regem equiperare deorum
Fas et iura sinunt, circa praetoria densum
Agmen apum servat dilecti principis iram,
Atque alacres summi regis mandata facessunt.
Alter et alterius porrectas clamat in aures;
395Inque vicem nullo tradunt livore docentes
Aeterni secreta Dei panduntque vicissim,
Tertius ut quartum doceat, primusque secundum.
Sic a supremo fas est descendere ad imum.
His data prima fuit summe custodia sedis
400Et spectare Deum nulloque interprete fungi,
Intima qui noscunt coram precordia Christi.
Inde Potestates et caeli mascula Virtus
Atque triumphales acies loca proxima celsis
Delegere choris. Et ab his oracula noscunt
405Angelicae turme, caeli quis tertius ordo
Contigit. Ante istos, legio clipeata, dolones
Ardentes ocreasque gerunt ex aere nitentes.
Ipse sacrosanctus flagrantem archangelus hastam
Vibrat et angelicae pandit mandata phalangi.
410Siqua autem ducibus summis referenda videntur,
Non iam delegat princeps mandata minori,
Sed Gabriel summusque alius de principe turma
Carpit iter celeri nectens talaria plante.
Angelus humanae defert oracula plebi
415Aethereasque replet caelesti numine mentes,
Quas novit servire Deo, quae caelibe vita
In terris degunt et ab omni crimine mundae.
Ve miserae gentes, ni custos angelus esset
Unicuique datus, cum sit contrarius hostis!
420Siderei volucres contorti fulminis instar
Discurrunt agiles et tranant nubila pennis,
Confestimque alti revolant ad sidera caeli.
Pars ex electro virgas lituosque recurvos
In radii morem gestant, quis aethera findunt;
425Pars validas vibrat solido ex adamante secures
Et volucri in sese motu gyroque corusco
Vertitur, ut rapidus turbo spirantibus Euris
Tollitur et palee ad ventum panduntur inanes.
Ceu currus pernix celeris vertigo rotatur,
430Sic volat aeterni Iovis ales. Parsque lacenas
Pontificum oblongas gerit, ille ardentia thura,
-Celsaque odoriferis redolent altaria donis,
Qualia Panchaeis nudato cortice silvis
Cinnama et inciso spirant opobalsama ligno.-
435Est, qui porrectis claram fert lampada dextris:
Viderit hanc quisquis, Phoebeos dixerit ignes.
Quadrata ast alii proceres carchesia portant
Caelesti ambrosia et spumanti nectare plena.
Aureaque innocuis fulgent laquearia flammis.
440Non tot, quot spectant homines, flammantibus astris
Ardet apex caeli, radiat quot regia gemmis.
Alterneque chori psallunt, et voce canora
Hinc Tronus, hinc Seraphin Christique exercitus omnis
Ante Iovis magni fundunt subsellia laudes.
445Reginamque Deum, numen celeste, canentes
Extollunt, utero meruit quae sola Tonantem
Deferre et puro lactavit sanguine Christum,
Unde salus nobis et honos et gloria venit:
Sidereum laudent caelestia numina regem,
450Laudent astra Deum, laudet sol aureus et, quae
Noctivago gelidas humectat lumine terras,
Luciferique iubar, tellus et pontus et aether
Dent laudes uno ore Deo, qui cuncta creavit
Ex nihilo, et digni Christo referantur honores,
455Oraque cum factis celeri sint consona menti.
Talia caelestes aedebant carmina divi.
Quid varias formas referam variosque colores
Caelicolum? Non tot diversas terra figuras
Alituum pecorumque tulit, nec Doridos undis
460Tot diversa natant variis animantia formis.
Sunt, quibus est species viridis squamosa draconis.
Hic aquilae pennis et rostro insignis adunco
Clangit et aethereae supra volat atria sedis.
Sunt, quibus horrendi forma est truculenta leonis.
465Tigridis huic horror maculaeque in terga rubentes
Huic facies est torva bovis, sed mystica, nescis
Quidnam, portendant divinae monstra figurae.
At Tronus et Seraphis rutilanti fulgurat igne;
Virgineos vultus habet angelus oraque fulgent
470Candidiora nive et roseo permixta rubore,
Qualis concha micat, fulvo quae includitur auro."
Perque choros omnes sedesque ardentis Olympi
Egregium pietate ducem portabat et illi
Ordine narrabat, quae fixa in mente gerebat.
475Explicat aeterni genus admirabile verbi:
"Sit diversa Deo licet et persona triformis,
Atque illum vario mortales nomine dicant,
Unicus ille tamen Deus, unicus auctor et idem
Ingenitus supraque Chaon mundumque creatum
480Aeternus nulloque loco nec limite septus,
Cuncta capit nullique capax; movet omnia nusquam
Deflectens; cernitque omnes nec cernitur ulli.
Mens hominis primae rationem inquirere causae
Desinat et supra non tollat sidera vires.
485Tu citius poteris fluctus haurire marinos
Astraque mortali dextra convellere caelo,
Quam Iovis aeterni possis deprehendere mentem.
(Non omnes Paulus, non Zebedeius heros -
Hi non narrandos Christi aspexere triumphos.)
490Alma fides caeli primas spirantibus arces
Pandet, lucidius quas mox post funera cernes."
Hac duce magnanimi potuit generosa propago
Pipini cognosse Deum sedesque per altas
Tutus iter facere et superos spectare beatos.
495Dum simul alifero curru per inane vehuntur,
Mystica quaeque docet Raphael sacrasque lacenas
Candelabrumque faces, oculos pennasque coruscas,
Pontificale decus, triplicisque insigne coronae
Cur gerat antistes caelestis ianitor aulae,
500Candida quid Petri portendat et aurea clavis,
Caeteraque exponit summi miracula caeli.
"O quantis fruerere bonis, quae gaudia mentem
Imbuerent", inquit, "coram si cernere Christum
Sprirituumque rotas oculis licuisset apertis,
505Iam te mortalis coepissent tedia vite.
Sed cernes, cum te fatalis liquerit hora,
Cum repetes caelum post tempora longa senecte.
Plurimaque aeternae iamiam miracula Syon
Aspicies, maneat Christi quae gloria iustos,
510Cum sacer ex oculis squamas deiecerit humor."
Dixit et ardentes dextrorsum auriga quadrigas
Vertit, et in gyrum deflectitur aureus axis.
Forte dies solemnis erat, qua lampade virgo
Divina intumuit mansitque in virginis alvo,
515Quem non immensi capit omnis machina mundi:
Haec erat ante alios toto celeberrima celo.
Precipue aeternae cetus venerabilis urbis
Carminibus sacris summoque colebat honore.
Quippe canebat, uti mundum regina labantem
520Firmarit clausumque homini reserarit Olympum.
"Virgo Deum peperit, concepit virgo, remansit
Post partum virgo, humanae spes unica prolis."
Talia siderei celebrabant carmina cives.
Certatim ad sacras celsae testudinis aedes.
525Plaudebat pia turba canens in vestibus albis,
Quas aurum textum et concharum pinxerat ordo.
Editus in templo locus est, altare Latini
Dixere, ex auro solium sublimen Mariae,
Quo sedet alifera superum comitata cohorte,
530Visere siquando dignatur virgo minores.
Solemnes hac forte die renovabat honores
Hinc plebs, hinc patrum signata fronte senatus.
"Illuc tendamus. Flectam, rex inclyte, currum."
Dux ait aethereus, "turres atque alta domorum
535Tecta procul video." Simul ora retorsit equorum .
Confestimque sacre pro muris constitit urbis,
Purior electro quam circum permeat amnis.
Hunc olim veteres Grai dixere Charisma.
Hanc Samarite Christus promiserat undam.
540Haec semel hausta sitim aeternum sedabit in evum
Coniungitque Deo mentes morbosque repellit.
Quisquis siderei gustarit pocula fontis,
Morte caret, redeunt vires et forma iuvente.
Haec licet occeano longe profundior amnis
545Ambiat immenso foelicem gurgite Syon,
Spectatur tarnen et fundum, spectantur et imis
Nereides niveum ducentes vellus in antris:
Usque adeo fulgens vitreo nitet unda liquore.
Aurea foelices circumdant moenia cives;
550Bis senae solido sublimi vertice porte
Ex adamante rigent. Custodes arcibus adsunt
Bis seni longeque arcent a moenibus hostem
Pastores, urbique illos prefecit Olympi.
Sunt gemine claves, quarum est argentea prima,
555Qua primae venia solvuntur vincula culpe.
Altera, quae fulvo splendet pretiosa metallo,
Perfectis animis limen caeleste recludit.
Hanc Petrus antistes, divinae ianitor arcis,
Quique gregi pastor succedit, servat eandem.
560(Discite, mortales, quid celsa potentia summi
Pontificis reserare queat, quid claudere possit!
Romani in terra servate edicta tonantis;
Iniustis quandoque licet vos urgeat armis
Pro pastore lupus, sacrum diadema timete!
565Inferni caelique potest aperire catenas
Censurisque umbras sevoque innectere nodo,
Unde procul raso tibi sint comertia clero.)
Vix erat ad portam ventum, vix aeneus axis
Constiterat, vellit cum claustra morantia postes
570Obnixusque humeris stridenti cardine trudit
Ianitor accepitque manu dictaque salute
Innuit aurige sacrum percurrere vicum,
Qui mediam auratis intersecat aedibus urbem.
Haec via de niveo constrata est marmore, qualis
575Est moles Pisis emblemate picta Ioannis;
Tam lata, ut plures una traducere currus
Possis nec tacti striderent axibus axes.
Non angiportus, non trames devius ullum
Implicat errorem, semper quoque luce serena
580Atria caelicolum fulgent, auraeque salubres
Ambrosias spirant, quales Panchaia foelix
Efflat vere novo, cum silvis thura liquescunt.
In medioque urbis campus florentibus herbis
Ridet, et ingenti circumdatur undique circo
585Fons vivus, primum tollit caput unde Charisma.
Hic Iovis antistes indutus pelle cameli
Emundat sacro divinos rore colonos
Purpureeque crucis signum admirabile fronti
Imprimit, ut credas fulgentem ardere pyropum,
590Phoebeique iubar radii splendere putetur;
Sic divum nitidis radiant sacra tempora gemmis,
Non aliter caelo scintillant astra sereno.
Huc ubi siderei volucres egere volantes
Quadrigas, hausere sacrum de fonte liquorem.
595Ac demptis frenis Seraphin curruque remoto
Aethereos dimisit equos in gramine laeto.
Atque haec deinde suo divino ex ore sacerdos
Rettulit: "Armipotens ductor, Pipinia proles,
Qui vehis aeterni victricia signa Tonantis,
600Ne dubites: iamiam sacris mundabere lymphis."
Haec dicens nudum fontis ter misit in unda
Luminaque impositis digitis radiantia tersit.
Tunc squamae cecidere oculis, aciesque repente
Fulsit et aetherei lucem miratur Olympi.
605Attonitus tantis monstris et imagine rerum
Ignarus partes oculos deflectit in omnes.
Ceu nondum lotus materno sanguine vagit
Mentis inops infans, errantia lumina volvit,
Sic maiora fide cernit miracula Carlus.
610Si mihi Pegaseos liceat pleno ore liquores
Haurire, et totum pandant Helicona Camenae,
Centenisque mihi pater ora sonantia linguis
Det Phoebus penitusque omnes in carmine vires
Congerat, haud caeli possem narrare triumphos!
615Quid caput Assyriae quondam Babylona, quid altas
Poenorum moles, excelsaque moenia Romae
Nunc referam? Dices merito magalia! Dices
Pauperis esse casas, celi si videris arces!
Foelices cives, tantam quis Iupiter urbem
620Concessit. Nec solicitat lis ulla quietos,
Martia nec turbant tranquillam classica mentem.
Morborum procul omne genus, quin flore perenni
Corpora terribili durant imperdita morti.
Huc animae electe post mille pericula migrant
625Ex omni cetu terrarum, ex omnibus oris.
Permixti cum plebe duces iuvenesque senesque
Convolitant. Solum meritis debentur honores,
Mutuaque alterno caritas ardore revincit
Caelicolas, nullusque ferit bona pectora livor.
630Quisque sua vivit contentus sorte beatus
Nec maiora cupit - ceu plenis amphora labris,
Sit minor haec aliis, nullas sitit amplius undas -,
Cordaque sydereo existunt conformia regi.
Quanta novo cernes agitari gaudia cive!
635Certatimque fabri spatiosa palatia condunt
Ex auro solido; sedes sine fine beatas
Ut meruit virtus, portas prebere patentes
Rex iubet, atque illi longe venit obvia turba
Cum lauro et palmis et fronde virentis olivae.
640Ipse triumphali curru gemmisque coruscis
Insignis portam ingreditur comitante caterva
Caelicolum. Reboatque sacris concentibus aer,
Perque vias passim redolentia thura cremantur.
Non ita gavisa est depulso Dardana pubes
645Hannibale, eiectis Penis captoque Siphace,
Romanas aedes et cum Capitolia victor
Aurato ingressus curru niveisque quadrigis
Scipiades celsa taurum mactavit in arce.
Ut procul aspexit magnum Pipinus alumnum,
650Credere vix audet, similis ne fallat imago.
Ut stupet interdum deceptus imagine somni,
Vana videt quisquis variis simulachra figuris,
Seque putat vigilem et falso sua gaudia credit,
Coniugis ut carae, cuius iam condidit ossa,
655Aspexit notos vultus vocemque loquentis
Audivisse putat, fruitur spe letus inani,
Haud secus aspectu primo sacer incola celi
Herebat. Celeri mox Christi oracula mente
Dum volvit, Carli radiantia lumina novit
660Et notam faciem et gressum cognovit euntis.
Nec mora fit, dat turba locum, dextraque prehensa
Oscula dat nato roseoque haec exprimit ore:
"Nate, meis oculis et vita carior ipsa,
Dum vixi, regni et nostrae spes una senectae!
665Pertimui quotiens, hostili sanguine rorans
Ne tu deficeres, nimiaque cupidine laudis
Accensum ne sevus Arabs te fraude Tibaldus
Exciperet, primus dum pulsos cuspide muros,
Infestis a te Babylon dum cingitur armis,
670Dum redis et Libycis miles tuus errat arenis,
Postremo Ideo quam struxit in aequore cladem
Victricesque aquilas humani sanguinis hostis
Molitus caecis Aegei infigere saxis.
Ne timeas auctore Deo discrimen adire,
675Quodcunque occurrit; sevosque abolere tyrannos
Ars erit ista tibi; et iustis des libera iura;
Maumettique luem et virus quodcumque nefandum
Evelles, Christo ut soli tribuantur honores.
Pontifices venerare sacros, haec cura, memento,
680Sit tibi precipua, his nunquam parere recuses.
Dum te fata sinunt caelum virtute parare,
Extendas vitam factis, nomenque perenne
Acquires Magni, victorique omnia cedent.
Quid, nisi certamen, vita est? Sic itur ad astra.
685Gloria te moveat, caligo obnubat inertes."
Dixit et amplectens natum per singula duxit
Atriaque ostendit miro constructa decore
Magnanimosque duces et nomina clara docebat:
Francorum primos antiqua ab origine Troiae,
690Quorum splendebat miro fulgore Crotildis.
Hos inter vidit submersum nuper in undis
Rutenum Aegeis rutilantem lampadis instar.
Quem pius affatur paucis Pipinius heros:
"Cum te transversum raperet, Rutene, procella,
695Heu, quis me dolor afflixit, cum naufraga puppis
Ante meos oculos pelago est absorta tumenti.
Nunc te foelicem letus super aethera cerno
Praeteritoque libens compenso gaudia luctu!"
Haec dicens dextram coniungit et oscula sacrae
700Dat fronti. Multosque viros, quos perculit ensis,
Quique suo regi pepererunt sanguine palmam,
Alloquitur dextrisque tenet dictaque salute
Vix abit. Instat enim et regem comitatur euntem
Pone cohors. Veluti longo post tempore siquis
705Externis oris redeuntem cernit amicum,
Non satis est vidisse semel, sed cuncta laborat
Scire simul pendetque inhians narrantis ab ore,
Sic suspensa suum circundant agmina regem.
"Rumpe moras", Pipinus ait, "properemus ad ipsam
710Reginam! Lux est toto haec celeberrima celo.
Illic caelicolas gemmis auroque coruscos
Aspicies, et quanta viris sit gloria iustis."
Dixit et ad dextram vestigia torsit in aedem
Virginis auratam, qua non spatiosior usquam
715Altera vel toto moles reperitur Olympo.
Ut ventum ante thronos penetraliaque intima divum,
Tunc Carlus prono veneratur corpore numen
Vertice nudato lachrymisque rigantibus ora.
"Alma parens," infit, "Caeli regina supremi,
720Virgineo cuius gremio sacer ignis ab alto
Infusus tenebras noctis discussit inertes,
O nunquam humanos, virgo, frustrata labores,
Spes hominum certa et mundi tutela ruentis!
Intercede, precor, veteris vestigia labis,
725Siqua manent, prorsus contrito corde laventur!
Irriget arentem caelestis gratia mentem,
Ut faciam, quodcunque monet divina voluntas.
Haec eadem nostris sit cura nepotibus, oro.
Imperium sine labe regant. Nunc annue votis,
730Diva, meis: Victus nostris Desiderius armis
Corruat, ut poenas scelerato e sanguine sumam,
Integer ut Christi cultus sine labe colatur!
Exorata Deum seclo succurre labanti!
Iam voveo, regina, tibi nova condere templa,
735Quassa resarcire et totum dispendere regnum."
Dixit et ante pedes vultu lachrymante Mariae
Procidit et sacris supplex dedit oscula plantis.
Tunc dea Christiparens prostratum attollit et inquit:
"Optime Francorum rector, Pipinia proles,
740Cui Deus omnipotens hostes domitare superbos
Maumettique nefas dirumque abolere venenum
Nequitiae tribuit, Latium provincia restat
Ultima. Quot victor caesos miraberis hostes!
Iapygios sternent numerosa cadavera campos,
745Barbarico infecte spumabunt sanguine Cannae.
Parte alia tibi terga dabit Lombarda iuventus,
Deponet barbam, mores legesque deosque
Mutabit; durumque iugum a cervice repelles
Ausonie, poenasque dabit Desiderius arce
750Bebriaca expulsus, manibus post terga ligatis
Ante tuos currus omni cum prole trahetur
Ponet et in tenebris obscuri carceris aevum.
Ergo alacer, Martis quaecunque pericula restant,
Invadas timeasque nihil, nisi ledere numen
755Eternum. Sola laudes virtute parantur .
Tu quoque, siquando mundi inferioris ad oras
Descendes, homines hac nostra voce monebis:
Observent decreta Iovis! Iustumque piumque
Esse putent, lentas totiens ne provocet iras
760Peccando mortale genus. Telumque trisulcum
Irata iamiam dextra torquere minatur,
Etsi non cesso iustum mollire furorem
Pro miseris supplex, precibus tamen abdicat aures.
Exprobrat ingratis perfossum vulnere corpus,
765Pro quibus infandae sentit convitia gentis;
Inficiuntque polos scelerate iurgia linguae.
Ne senium expectent, vitium virtute rependant,
Dum licet et veniam possunt delicta mereri.
Ne sperent anima Christum fugiente precari,
770Turpia si totam macularint crimina vitam."
Haec ubi siderei genetrix regina Tonantis
Dixerat, ingenti sonuerunt omnia plausu
Edentes caeleste melos Seraphinque Tronique
Angelicique chori volitabant nube corusca:
775"Haec est festa dies! Miro hanc celebramus honore,
Qua Deus humane se infudit virginis alvo,
Ut clausum exulibus Christus reseraret Olympum,
Qua simul ex alto nexu coniuncta tenaci
Legitimi natura viri et substantia summi
780Vera Dei, per quem tam grandi fenore liber
Aenea persolvit contractae vincula culpe,
Nunc homo depulso subiturus daemone caelum!"
Talia siderei celebrabant carmina cives.
Hos inter cetus a leva fornicis umbra
785-Lapsa velut caelo discurrit stella sereno-
Obtulit ante oculos Carli et sic farier orsa est:
"Bellipotens ductor, caelum qui laude mereris,
Audisti, quae diva parens ventura retexit.
Firma manent; sed enim primum haec te voce monebo:
790Alpheae vix tu Tyrrenae ad littora gentis
Appuleris, fortis subito cum robore turma
Ter centum venient equites fulgentibus armis,
Qui Florentinae deiectis moenibus urbis
Relliquias habitant Romanae stirpis alumni.
795Hos comites adhibe tecum socia arma ferentes.
Stirps preclara fide et longe pollentior armis
Quam stragem generosa dabit! Quae funera cernes!
His ducibus nota tutus regione viarum,
Quocunque ire voles, duces victricia signa,
800His bene pro meritis collectis undique quassas
Attolles arces recidivaque moenia pones.
Francorum ante omnes Florentia nomen amabit.
Hoc animis geret incoctum per secula foedus."
Dixit et, ut clara discurrit lampade fulgur,
805Limpida sic animae fulxit labentis imago.
"Dic, genitor, nomen, quae lux, quis spiritus ille est,
Cuius frons rutilat Phoebee lampadis instar?"
"Etruscae", Pipinus ait, "Zenobius urbis
Antistes civisque fuit, quo tempore magnus
810Ambrosius Christi ceu fulmen contudit hostes.
Moribus effulxit claris, quos presulis esse
Pastorisque decet. Cuius sapientia Grais
Nota fuit, totiens Bizanti missus ad aulam
Orator, postquam Latiae telluris habenas
815Dardaniamque aquilam reges tenuere Pelasgi.
Quos miro ante alios cernis fulgore micantes,
Doctores sacri eloquii, velut ubere fonte
Dives vena fluens sitientes irrigat agros,
Arrida sic hominum divino corda liquore
820Fovere et veram Christi docuere salutem.
Emicat ante omnes ceu sol Hieronymus ignes,
Et merito, quoniam pompis Romaque relicta
Exemplar magnum cleri secessit ad imos
Thebaidos saltus iuxta deserta Sienes
825Inter serpentes et lustra horrenda ferarum,
Ut puram attrito servaret pectore mentem.
Ethiopum de more cutem contraxerat atram,
-Omniaque exesi numerasses pectoris ossa.
Quique gerunt vinctos palma lauroque capillos,
830Invicti testes pro Christo vulnera passi
Audacter subiere neces. Nunc vita perennis
Inter consortes foelicis ducitur urbis.
Electi generis non hac est copia maior.
Inspice virgineos cetus candore nivali
835Herentes semper, quocunque volaverit agnus,
Atque eadem soli reddunt responsa canentes.
Hi nulla Cyprii macularunt labe veneni
Sincerum corpus, prorsusque libidinis expers
Angelico de more animus compescuit ignes.
840Quique tronis resident altis, quos purpura vestit,
Hi Mosis primum velata enygmata legis
Servarunt, seclique patres docuere prioris
Veraque fatidicis cecinere oracula cartis.
Quas inter Seraphin cernis Cherubinque Tronosque,
845Nunc vacuas sedes, sacra de stirpe nepotes
Francorum implebunt. Rutilis tibi clara pyropis
Sublimi stabilita loco est post funera sedes.
Qui longe ante alios lucet formosior, illum
Effinxit Deus humanae primordia prolis.
850Suspice bis senos alia de parte sedentes
Altius aethereae iuxta subsellia matris,
Inferiore loco tamen in solioque secundo!
Hi sunt discipuli Christi, qui voce canora
Sparsere extremas crucifixi nomen ad oras,
855Et merito proceres primo donantur honore.
Nec longe reges et cives gloria dispar
Consequitur: potiora suis quis publica rebus.
Altius extantem quem cernis in ordine primo,
Luciferi tenet ille locum, triplicique corona
860Insignis primae meruit preconia laudis.
Non, mea si sacro divinus spiritus igne
Ora inflammaret, summi mysteria caeli
Quantaque post obitum iustorum gaudia mentes
Aeternum maneant, valeam percurrere. Nec tu,
865Nate, capax tenebris et carcere septus in atro,
Nunc incorporeas posses cognoscere formas,
Sed tanquam in speculo celi phantasmata cernis.
Verum ubi longeve vite compleveris annos,
Exuviis senii positis nitidusque iuventa,
870Aspicies propius flagrantia lumina divum
Perpetuo mecum caeli functurus honore,
Ceu regina novis volucrum petit aethera pennis
Atque inconnivens Phoebeos respicit ignes.
Nunc te iam superis regnis decedere tempus;
875Fata moras prohibent. Tantum tibi noscere, quantum
Mortali licuisse, datum est." Nec plura locutus
Oscula dat nato, tenuesque recedit in auras.
Sunt geminae caeli porte, binique feruntur
Introitus, totidem ora patent venientibus alto.
880Lactea prima via est fulgens candore nivali,
Qua sanctae ad caelum volitant foeliciter umbrae,
Quaque frequens remeat tenditque interpres ad astra
Sidereus mediumque diem septemque triones
Dividit; apparent crebrae vestigia plante.
885Solis ab exortu protenditur altera Calpen,
Ex auro solido strata est adamanteque clausa.
Hac iter ad superos facile est, via plana patensque
Descensus, nulli casus rupesque timendae.
Haec solo calcata Deo est, cum virginis alvus
890Igne sacro intumuit, rediit quoque victor eadem,
Legis ubi aeterne mysteria cuncta peregit
Innumeramque trahens pompam de more triumphi
Alta serenati transcendit sidera caeli.
At Iovis interpres per lactea limina labens,
895Per declive iugum fumantemque aethera currus
Aliferos rexit velocius alite vento.
Attonitum tantis monstris rebusque supernis
Incolumen exposuit frondosi in vertice montis
Epyri Carlum. Grai hunc dixere Talarum.
900Mox repetit Seraphis non fulmine tardior astra.
Rex iter accelerans per inhospita saxa Chimere
Sub lucem celsi Butroti ad moenia tendit.